“पंचमहाभूतांचा पसारा ते हे जग, तुज वाटे तुज माहीत भासे दे तुज मनाचे हेच बोध घे.”

वरील अभंगात संत तुकाराम महाराजांनी पाच घटकांचे महत्त्व आणि त्यांच्या अंतर्गत तत्त्वज्ञानावर प्रकाश टाकला आहे. पाच घटक म्हणजे पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु आणि आकाश या पंच-तत्वांचे जीवनात अनन्य साधारण महत्व आहे. आपले अस्तित्व हे आपल्या या पाच घटकांच्या सुसंगततेवरही आधारलेले आहे. पाच घटकांची शुद्धता साधणे अत्यंत आवश्यक आहे. या घटकांची शुद्धता साधण्यासाठी, आपल्याला त्यांच्या स्वभावाची खोलवर माहिती समजून घ्यावी लागेल आणि त्यावर प्रभावीपणे नियंत्रण ठेवावे लागेल. प्रत्येक घटकाचा आपल्या जीवनावर,शरीरावर आणि मानसिक स्थितीवर प्रभाव असतो. आपले जीवन हे गूढ आणि अद्भुत असे आहे कारण शरीर, पृथ्वी तसेच ब्रह्मांड हे सर्व पाच घटकांच्या परस्पर निर्भरतेच्या आणि एकमेकांत विलीन होणाऱ्या घटकांचे रूप आहे. या सर्वांचा समन्वय साधणे खूप महत्वाचे असते. अशा प्रकारे, हे पाच घटक केवळ भौतिक स्वरूपात नाही तर आध्यात्मिक आणि मानसिक स्तरावरही आपल्याला मार्गदर्शन करतात आणि आपल्या जीवनाचे उद्देश पूर्ण करण्यासाठी मदत करतात. शरीरामध्ये ७२% पाणी आहे, सुमारे १२% पृथ्वी आहे, ६% वायु आहे, ४% अग्नि आहे आणि बाकीचे अवकाश किंवा आकाश आहे. हे पाच घटक आपल्या आत कसे कार्य करतात तसेच या पाच घटकांची शुद्धी म्हणजेच भूतशुद्धी किती महत्वपूर्ण आहे ते जाणून घेऊयात. 

भूतशुद्धी:

भूतशुद्धी म्हणजे आपल्याला बाधा करणाऱ्या प्रदूषकांपासून, घटकांपासून मुक्त होणे. याचा अर्थ म्हणजे आपल्या खरया स्वभाव प्रकृतीला समजून घेणे. आपले शारीरिक आणि मानसिक चक्रे बहुतेक व्यक्तींवर संपूर्णपणे नियंत्रण ठेवतात. आपले शरीर आणि मन कसे कार्य करतात यावर आपली विचारसरणी असते. या दोन गोष्टींमध्ये आपली खरी ओळख काय आहे, हे समजणे कठीण होऊ शकते. यासाठी, आपल्याला पाच घटकांची शुद्धीकरण करणे आवश्यक आहे. हे केल्याने, आपल्याला शारीरिक, मानसिक आणि अस्तित्व यातील फरक स्पष्टपणे समजेल.

जल-

पाच घटकांमध्ये पाण्याला विशेष महत्त्व आहे, कारण आपल्या शरीरात ७२% पाणी आहे. म्हणून, आपण जे पाणी वापरतो त्याची शुद्धता आणि गुणवत्तेची काळजी घेणे आवश्यक आहे. आपण पाण्याला कोणत्याही आकारात टाकू शकतो. आपण पाण्यासोबत जसे वागतो किंवा कोणत्याही प्रकारे ठेवतो तसे पाणी त्याचा आकार घेते. एखादी कल्पना, कल, किंवा स्पर्श पाण्याच्या अणूंच्या रचनेत बदल घडवू शकते त्यामुळे, पाण्याचे व्यवस्थापन केवळ एक आवश्यकता नाही तर हे आपल्या जीवनाचे महत्त्वाचे अंग आहे. पाणी केवळ एक साधारण घटक नाही, तर ते असाधारण आणि जीवनाचे आधार आहे आणि त्याच्या योग्य व्यवस्थापनामुळेच आपले जीवन सुरळीत आणि समृद्ध होऊ शकते. असे गृहीत धरू की, आपण पाणी धातूच्या (विशेषत: तांबे किंवा तांब्याच्या मिश्रणातील) डब्यात ठेवतो. हा डबा स्वच्छ केलेला असावा आणि पाणी ठेवण्यासाठी पुरेशी जागा असावी, म्हणजेच ते पाणी वेगवेगळ्या सुगंध आणि पदार्थांपासून दूर असावे. जेव्हा तुम्ही या डब्याजवळ जाता, तेव्हा तुम्ही त्यास आपल्या हातांनी थोडं धरून त्याच्या रूपाचे कौतुक आणि कृतज्ञतेच्या उपासना भावनेने पहाण्याचा प्रयत्न करा. हे जीवन-उत्पादन साहित्य असल्याने, पाणी प्याल्यावर तुम्हाला विश्रांती आणि शांततेचा अनुभव येईल. तुम्ही पाहाल की हे पाणी तुमच्या मनाच्या चौकटीत सकारात्मक प्रभाव टाकेल आणि तुमच्या मनाच्या शांततेला समर्थन देईल.

पृथ्वी-

माती आणि माता फरक आहे तो वेलांटीचा एक जन्म देते तर दूसरी कुशीत घेते असे म्हंटले जाते भारतीय संस्कृतीत या तत्वाला मातेचे स्थान दिले आहे या तत्वाशी एकरूप होण्याचे फायदे पाहुया. दररोज सातत्याने तुम्ही तुमच्या बागेमध्ये, घरामध्ये जमिनीवर, पृथ्वीवर फक्त तीस मिनिटे बसा, त्यात तुमच्या मित्रमैत्रीणीसोबत संभाषण करणे, पेपर वाचणे, फोनवर गप्पा मारणे, काहीही करा. फक्त तीस मिनिटे, तुम्ही तुमच्या घरात जमिनीवर बसा, आणि तुम्हाला दिसेल की तुमच्या आरोग्याची परिस्थिती बदलेल. आयुष्यात अनेक गोष्टी सतत बदलत असतात कदाचित हे सगळं समजून घ्यायला तुम्हाला वेळ नसेल तरीसुद्धा, जमिनीवर बसून थोडा वेळ शांत बसून राहणे तुमच्या आरोग्यासाठी आणि मनाच्या शांतीसाठी फायद्याचे ठरते. पृथ्वीशी संबंधीत मेडिटेशन तुम्हाला पृथ्वीशी गहरी जोड निर्माण करण्यात मदत करते, ज्यामुळे स्थिरता आणि संतुलनाची भावना मिळवता येते. हे तणाव आणि चिंता कमी करण्यात लाभदायक ठरते. पृथ्वीशी जोडल्यामुळे आपल्याला भावनिक स्थिरता आणि आतून शांतता मिळवता येते. पृथ्वीशी कनेक्ट होणे तणावाच्या पातळी कमी करण्यास आणि कोर्टिसोल (तणाव हार्मोन) कमी करण्यास मदत करते. हे मेडिटेशन मानसिक शांती साधण्यासाठी तसेच चिंता आणि डिप्रेशनच्या लक्षणांमध्ये कमी करण्यासाठी प्रोत्साहित करते. पृथ्वीशी कनेक्ट होणे तणावाच्या पातळी कमी करण्यास आणि कोर्टिसोल (तणाव हार्मोन) कमी करण्यास मदत करते. ग्राउंडिंग प्रॅक्टिसेस शरीराच्या इम्यून फंक्शनवर आणि सूज कमी करण्यावर सकारात्मक प्रभाव टाकू शकते. हे मेडिटेशन अनेकांसाठी आध्यात्मिक प्रथा आहे जी एकात्मता आणि सृष्टीत त्यांचे स्थान समजून घेण्यास मदत करते.

वायु-

आपण कोणत्या प्रकारची हवा श्वासात घेत आहात हे निश्चितपणे महत्त्वाचे आहे पण त्याहूनही महत्त्वाचे म्हणजे आपण कसे आणि किती श्वास घेत आहात. विशेषतः मोठ्या शहरी क्षेत्रांमध्ये राहणाऱ्या लोकांसाठी, जिथे हवा प्रदूषित असू शकते अशा लोकांनी निसर्गाच्या सान्निध्यात वेळ घालवणे आवश्यक आहे. तलावाच्या काठावर, जलमार्गाच्या किनाऱ्यावर, किंवा इतर कोणत्याही नैसर्गिक स्थळी फेरफटका मारणे आपल्याला शुद्ध आणि ताज्या हवेचा अनुभव देईल. श्वास घेणे केवळ एका जोमदार क्रियाकलापाचा भाग नाही; हवेचा निरंतर प्रवाह शरीरातील आंतरदृष्टीला उत्तेजित करतो. जेव्हा हवा शुद्ध आणि जिवंत असते, तेव्हा तुम्ही किती प्रभावीपणे श्वास घेत आहात हे तुमच्या शरीरासाठी विशेष महत्वाचे असते. दररोजच्या जीवनात, जर तुम्हाला बाहेर जाण्याची संधी नसेल, तर तुम्ही ‘नाडी शुद्धी’ नावाच्या योग साधनेचा अभ्यास करून तुमच्या श्वासाची गुणवत्ता सुधारू शकता. हे साधना आपल्याला शारीरिक आणि मानसिक शांती प्रदान करेल, आणि आपल्या जीवनातील श्वास प्रक्रियेला नवीन उर्जा देईल. वायु तत्त्व आपल्याला प्राणवायू प्रदान करते, जो जीवनाच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक आहे. वायु तत्त्व शरीराच्या ऊर्जा स्तरांना संजीवनी देते. हे शरीरातील ऊर्जा प्रवाहाला उत्तेजित करते. वायु तत्त्व ध्यान आणि योगाच्या प्रथांमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. हे शरीर, मन, आणि आत्मा यांचे संतुलन साधून आध्यात्मिक उत्थानास मदत करते.

अग्नी-

आग ही आपल्या शरीरात ४% सहभाग दर्शवते. आगीचा उपयोग करण्यासाठी, तुम्ही पेंढा किंवा किंडलिंग सारख्या नैसर्गिक पदार्थाचा वापर करून आग लावू शकता. हात उघडे ठेवून आगीसमोर उभे रहा. तीन मिनिटे डोळे उघडे ठेवा आणि उभे राहा. पाठीच्या कण्यावर लक्ष द्या. तुमच्या आंतरात्म्याला नवीन उर्जा मिळेल. आगीच्या बाह्य ज्वाळांसह, तुमच्या अंतर्गत आगीला पुनरुज्जीवित करणे आणि पुनः जोडणे हा यामागील मुख्य हेतू आहे. हे प्राचीन अग्नि-आधारित पद्धतींचा आधार आहे, ज्याचा उपयोग तुमच्या शारीरिक आणि मानसिक स्थितीला सुधारण्यासाठी केला जातो. तुम्ही तेल किंवा तूप असलेल्या दिव्याचा वापर करू शकता. या दिव्याच्या प्रकाशाशी एकरूप होण्यासाठी, प्रथम प्रकाशाकडे तोंड करा आणि शांतपणे बसा यामुळे तुमच्या आत्मा आणि आंतरदृष्टीला नवीन उर्जा मिळण्यास मदत होते. अग्नि तत्त्व हृदयाच्या कार्यक्षमतेला उत्तेजित करते यामुळे हृदयाच्या ठोकयांची नियमितता राखली जाते तसेच संपूर्ण रक्त परिसंचरण सुधारते. तसेच हे तत्त्व शरीरातील प्रतिकारशक्तीला प्रोत्साहन देते यामुळे हे शरीराला संसर्ग आणि रोगांपासून संरक्षण करण्यास मदत करते. विषारी घटकांच्या नाशात हे तत्व मदत करते तसेच शरीरातील विषारोपण प्रक्रिया मजबूत करते आणि शरीराला ताजेतवाने ठेवते.

आकाश-

सृष्टीतील पाचव्या आणि अत्यंत महत्वपूर्ण घटकाचे नाव आकाश आहे. आकाशीय ज्ञान हे तुमच्या जीवनाच्या स्वभाव, गुणवत्ता, आणि शक्तीवर खूप प्रभाव टाकते. पंचमहाभूतांचा भाग असलेले हे आकाश पाणी, हवा, पृथ्वी, आणि अग्नी यांसारखाच एक मूलभूत घटक आहे, परंतु आकाशाच्या या पैलूला अमर्यादित संधी उपलब्ध आहेत. आकाशीय ज्ञानाची साधना करणे हे तुमचे अंतर्दृष्टी आणि ज्ञान वाढवू शकते. यासाठी, पहाटे सूर्याच्या उगवण्याच्या आधी, सूर्य त्याच्या तीस अंशांपेक्षा कमी उंचीवर असताना, आकाशाकडे लक्ष देणे आणि त्याची कृतज्ञता व्यक्त करणे आकाशा सारखा सर्व काही सामावून घेण्याचा तसेच विराट दृष्टिकोण विकसित करण्याचा प्रयत्न करणे. सूर्य तीस अंश उंची गाठल्यानंतर, दिवसभरात एका वेळेस आकाशाकडे पाहून आणि गुडघे टेकून एक साधना करा. संध्याकाळी, रात्र होण्याच्या ४० मिनिटांअगोदर, पुन्हा आकाशाकडे पाहून गुडघे टेकणे फायदेशीर ठरते. यामध्ये तुम्ही कोणत्याही दैवी प्राण्यांना नमस्कार करत नाही, तर तुमच्या सभोवतालच्या आकाशातील तत्वांना मान्यता देता, कृतज्ञता व्यक्त करता. आकाशाच्या या साधनेद्वारे तुम्ही तुमच्या जीवनातील ऊर्जेसह एक गहन संबंध स्थापित करू शकता, तुमच्या जीवनात ऊर्जेसह काम करण्यासाठी आकाश मिळाले तर तुमचे जीवन अनेक मार्गांनी समृद्ध होईल. आकाश तत्त्व सर्वकाळ अस्तित्वात असते हे जीवनाच्या अनंततेचा प्रतीक आहे आणि ते आंतरदृष्टी आणि ज्ञानाचे स्रोत आहे. हे जीवनाच्या गूढ सत्यांचा आणि ज्ञानाचा अनुभव प्राप्त करण्यास मदत करते. आकाश तत्त्व सृजनशीलतेला आणि प्रेरणेला उत्तेजित करते. हे कल्पकतेला प्रवृत्त करते आणि नवीन विचारांची निर्मिती करण्यास प्रेरणा देते. आकाश तत्त्व जीवनाच्या सर्वांगिण विकासात आणि समृद्धीत महत्त्वाची भूमिका बजावते. या तत्वाचे संतुलन आणि शुद्धता राखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण हे आपल्या शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक आरोग्यावर सकारात्मक प्रभाव टाकते.

पंचमहातत्वांचे ज्ञान आणि त्यांची शुद्धी हे आपल्या जीवनात महत्त्वपूर्ण बदल घडवू शकते. हे ज्ञान आपल्या कल्याण, समृद्धी, अंतर्दृष्टीसाठी आवश्यक आहे. पाच घटकांची योग्य देखभाल कशी करावी हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे, कारण त्यावर तुमची शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक स्थिती अवलंबून असते. योगाच्या अभ्यासातील एक अत्यंत महत्त्वाची साधना म्हणजे भूतशुद्धी. ही साधना इतर सर्व योग पद्धतींचा आधार आहे. पाच घटकांची शुद्धता साधल्यास, तुम्ही भूतसिद्धी प्राप्त करू शकता. ज्याचा अर्थ तुम्हाला शरीर, मन आणि अस्तित्वातील घटकांवर वर्चस्व गाजवण्याची संधी मिळते. योगामध्ये पंचभूत व्यवस्थेतील शुद्धता साधणे हे अत्यंत महत्वाचे आहे जर तुम्हाला हे पाच घटक योग्यरित्या कसे ठेवायचे हे माहित असेल तर चांगलेच आहे. या पाच घटकांचे ज्ञान आणि शुद्धीकरण हे खरं तर शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्याचे रहस्य आहे.