आजारी शरीरावर औषधं लागतात, पण निरोगी शरीरासाठी योग्य आहारच औषध ठरतो. “प्रत्येक पेशीमध्ये कार्यरत, प्रत्येक क्रियेसाठी आवश्यक, आणि आरोग्याच्या प्रत्येक पायरीवर महत्त्वाचा हा अन्नघटक म्हणजेच प्रथिनं!”

आपल्या शरीराच्या निरोगी आणि संतुलित कार्यासाठी अत्यावश्यक पोषणतत्त्वांमध्ये मॅक्रोन्युट्रिएंट्स म्हणजेच मुख्य पोषणतत्त्वांचा फार मोठा वाटा असतो. यामध्ये प्रथिने (Proteins), कार्बोहायड्रेट्स (Carbohydrates) आणि चरबी (Fats) हे तीन घटक असून, त्यामध्ये प्रथिनांचे स्थान सर्वात महत्त्वाचे आणि मूलभूत मानले जाते. 

प्रथिनं ही अमीनो अॅसिड्सपासून बनलेली असतात आणि शरीराच्या रचना, पेशींचा विकास, ऊतींचं संरक्षण, अवयवांचे नियमन आणि विविध जैविक क्रिया यांमध्ये त्यांचा थेट सहभाग असतो. प्रत्येक पेशीमध्ये प्रथिनं कार्यरत असतात आणि शरीरातील जवळपास प्रत्येक क्रियेमध्ये त्यांचं योगदान असतं, मग ते अँटीबॉडीज तयार करणं असो, रासायनिक प्रक्रिया चालवणारे एंझाइम्स असोत किंवा मेंदू व शरीरातील अवयवांमधील संवादासाठी आवश्यक संदेशवाहक प्रथिनं असोत.

प्रथिनांचे स्त्रोतही विविध आहेत. बिया, सुकामेवा, कडधान्यं, डाळी, शेंगदाणा लोण आणि पेरू यांसारख्या अन्नपदार्थांमध्ये भरपूर प्रमाणात प्रथिनं आढळतात. मात्र, वनस्पतीजन्य प्रथिनांमध्ये काही आवश्यक अमीनो अॅसिड्स मर्यादित प्रमाणात असतात. म्हणूनच विविध अन्नघटकांचा समावेश असलेला संतुलित आहार घेणं गरजेचं आहे. प्रथिनांचे घटक असणारे २० अमीनो अॅसिड्स ‘अत्यावश्यक’, ‘अत्यावश्यक नसलेले’ आणि ‘अटीवर आधारित आवश्यक’ अशा तीन प्रकारांत विभागले जातात. काही अमीनो अॅसिड्स शरीर स्वतः तयार करू शकत नाही, त्यामुळे ते आहारातून घेणं अनिवार्य ठरतं.

आजच्या धावपळीच्या, तणावपूर्ण आणि सेंद्रियतेपासून दूर गेलेल्या जीवनशैलीत मधुमेह, उच्च रक्तदाब, लठ्ठपणा आणि हृदयविकार यांसारखे जीवनशैलीजन्य आजार (Lifestyle Diseases) प्रचंड वेगाने वाढत आहेत. अशा काळात प्रथिनांचा योग्य प्रमाणात समावेश असलेला आहार हा या आजारांपासून दूर राहण्यासाठी आणि शरीराचं संरक्षण करण्यासाठी एक नैसर्गिक आणि प्रभावी मार्ग ठरतो. प्रथिनं रक्तातील साखर संतुलित ठेवतात, कारण ती पचायला वेळ घेतात. त्यामुळे कार्बोहायड्रेट्ससारखी झपाट्याने साखर वाढवत नाहीत, आणि इन्सुलिनवरचा ताण कमी होतो. त्यामुळे प्रथिनं मधुमेहाच्या व्यवस्थापनासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात.

तसेच, वजन नियंत्रणात ठेवण्यासाठीही प्रथिनं प्रभावी भूमिका बजावतात. ती पचनासाठी वेळ घेतात आणि पोट भरल्याची जाणीव देतात, त्यामुळे चटकन भूक लागत नाही आणि अनावश्यक खाणं टाळता येतं. यामुळे चरबी कमी होते आणि स्नायू टिकून राहतात. हे सगळं एकत्र मिळून शरीरसौष्ठव सुधारतं आणि लठ्ठपणा कमी होतो – जो अनेक आजारांचे मूळ कारण असतो. हृदयविकार आणि कोलेस्ट्रॉल नियंत्रणात ठेवण्यासाठीही प्रथिनं महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

वनस्पतीजन्य प्रथिनं चांगल्या कोलेस्ट्रॉलचं (HDL) प्रमाण वाढवतात आणि वाईट कोलेस्ट्रॉल (LDL) कमी करण्यास मदत करतात. शरीरातील स्नायूंना बळकट करणे, थकवा कमी करणे आणि ऊर्जेची पातळी टिकवून ठेवणे या सगळ्या बाबतीत प्रथिनं महत्त्वपूर्ण आहेत. शिवाय, त्यातील अमीनो अॅसिड्स मानसिक आरोग्यासाठी आवश्यक असलेल्या न्यूरोट्रांसमीटरसारख्या घटकांच्या निर्मितीसाठी उपयोगी ठरतात, ज्यामुळे एकाग्रता, झोप व मनःशांती यामध्ये सुधारणा होते.

दैनंदिन जीवनशैलीमध्ये प्रथिनांचा समावेश विविध प्रकारे करता येतो – सकाळी अंडी किंवा मूग डाळची चटणी, दुपारी डाळ, पनीर, छोले किंवा राजमा, संध्याकाळी भिजवलेले चणे किंवा शेंगदाणे, आणि रात्री पनीर किंवा डाळीसह भाकरी – असे साधे उपाय करता येतात. आहारात दररोज सुमारे २५% प्रथिनं असणं आवश्यक असून, एका जेवणात किमान ३० ग्रॅम प्रथिनं मिळणं उपयुक्त ठरतं. मात्र, ही गरज व्यक्तीनुसार बदलू शकते – वय, लिंग, वजन, शारीरिक हालचाल आणि आरोग्य यानुसार.

प्रथिनं ही केवळ स्नायूंच्या विकासासाठीच नाहीत, तर आरोग्याचं संपूर्ण संरक्षण करणारा आधारस्तंभ आहेत. ती मधुमेह, लठ्ठपणा, उच्च रक्तदाब, हृदयविकार आणि मानसिक तणाव यांसारख्या आजारांपासून बचाव करतात आणि शरीराची कार्यक्षमता वाढवतात. त्यामुळे आजच्या बदलत्या जीवनशैलीत, प्रथिनयुक्त आहार ही गरज नसून एक जबाबदारी आहे. योग्य प्रमाणात प्रथिनं घेतल्यास आपण केवळ आजारांपासून दूर राहू शकतो असं नाही, तर शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक आरोग्य टिकवून एक निरोगी आणि उत्साही जीवनशैली साकारू शकतो.