“क्षीरं स्वादु घृतं स्निग्धं मधुरं बीजपुष्पकम्।
मधुरं फलमूलं च हृद्यम् आयुःप्रदं स्मृतम्॥”
हा श्लोक आयुर्वेदातील आहारतत्त्वांचे समर्थन करतो — गोड, स्निग्ध (स्नेहयुक्त) आणि पोषणमूल्य असलेले पदार्थ, जसे की बीज, सुकामेवा, फळे, यांचा योग्य प्रमाणात आहारात समावेश केल्यास ते दीर्घायुष्य आणि हृदय-आधारित आरोग्यास लाभदायक ठरतात. मधुमेहासारख्या व्याधींमध्येही हे पदार्थ संतुलित पद्धतीने घेतल्यास फायदेशीर ठरतात. म्हणजेच आयुर्वेदाने देखील या बियांना आणि सुकामेव्याला आरोग्यासाठी उपयुक्त असल्याचे मान्य केले आहे व त्यांना समर्थन दिले आहे.

बीज आणि सुकामेवा आपल्या शरीरासाठी अतिशय उपयुक्त पोषणाचे छोटे खजिने आहेत. जरी बीज आकाराने लहान असले तरी त्यातील पोषणतत्त्वे फार मोठ्या प्रमाणावर आणि शरीरासाठी अत्यंत आवश्यक असतात. बीजांमध्ये फायबर, मोनोअनसॅच्युरेटेड व पॉलीअनसॅच्युरेटेड फॅटी अ‍ॅसिड्स (चांगल्या चरबी), आवश्यक व्हिटॅमिन्स, आणि खनिजे मुबलक प्रमाणात असतात. तसेच, बीजांमध्ये अँटीऑक्सिडंट्सची उपस्थिती देखील असते, जे शरीरात निर्माण होणाऱ्या हानिकारक मुक्त कणांना (free radicals) निष्प्रभ करून पेशींना नुकसान होण्यापासून वाचवतात. यामुळे आपल्या शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती वाढते, त्वचा व केस निरोगी राहतात आणि शरीराचे एकूण आरोग्य टिकून राहते.

A) बिया-
भोपळ्याच्या बिया-
भोपळ्याच्या बियांमध्ये विशेष दाहशामक गुणधर्म आढळतात. या बिया सूज, वेदना आणि लालसरपणा कमी करण्यास मदत करतात, ज्यामुळे सांधेदुखी व इतर संसर्गजन्य आजारांमध्ये आराम मिळतो. भोपळा बियामध्ये मॅग्नेशियम मुबलक असते, जे रक्तातील साखर नियंत्रणात ठेवण्यास आणि मानसिक ताणतणाव कमी करण्यास मदत करते. झिंकची उपस्थिती त्वचा आणि केसांसाठी अत्यंत फायदेशीर ठरते, ज्यामुळे केस मजबूत होतात आणि त्वचा तजेलदार दिसते. भोपळ्याचे बियाणे नियमित सेवन केल्याने रक्तातील ग्लुकोजची पातळी संतुलित राहते आणि इन्सुलिन संवेदनशीलता सुधारते.

अळशीच्या बिया-
अळशीच्या बियांमध्ये ३५ ते ४५ टक्के तेल असते, ज्यात सुमारे ७० टक्के ओमेगा-३ फॅटी अ‍ॅसिड्स असतात. हे अॅल्फा-लिनोलेनिक अ‍ॅसिड शरीरातील सूज कमी करण्यास मदत करते, तसेच हृदयाचे आरोग्य राखते. शिवाय, अळशी बियामध्ये प्रथिने आणि अन्य पोषकतत्त्वे देखील मुबलक प्रमाणात असतात, जे स्नायूंची ताकद वाढवतात आणि शरीराला ऊर्जा देतात. अळशीच्या बिया मधुमेहामुळे होणाऱ्या सूज आणि हृदयाशी संबंधित समस्या कमी करण्यात मदत करतात.

सूर्यफूल बिया-
सूर्यफूल बियामध्ये प्रथिने आणि निरोगी चरबींचे प्रमाण भरपूर आहे, जे स्नायूंच्या वाढीसाठी आणि हार्मोनल संतुलन राखण्यासाठी उपयुक्त आहे. याशिवाय, त्यात असलेले व्हिटॅमिन ई आणि बी१ त्वचा, केस आणि मज्जासंस्थेच्या आरोग्यासाठी आवश्यक असतात, ज्यामुळे त्वचा तजेलदार व केस चमकदार राहतात. सूर्यफूल बियांमध्ये असलेले व्हिटॅमिन ई अँटीऑक्सिडंट म्हणून काम करते आणि मधुमेहामुळे होणाऱ्या पेशींच्या नुकसानापासून संरक्षण करते. यामुळे रक्तातील साखरेचा स्तर संतुलित राहतो आणि मधुमेहाचे दुष्परिणाम कमी होतात.

चिया बिया –
या बिया हृदयाचे आरोग्य सुधारण्यासाठी आणि कोलेस्ट्रॉल तसेच रक्तदाब कमी करण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत आणि त्या पचनक्रिया सुधारतात. या बीजांच्या सेवनामुळे पोटातील चरबी कमी होण्यास मदत होते, vज्यामुळे शरीर अधिक तंदुरुस्त व निरोगी राहते. चिया बिया रक्तदाब कमी करतात, जे मधुमेहाच्या रुग्णांसाठी फार महत्वाचे आहे. वजन कमी करण्यातही याचा उपयोग होतो, जे मधुमेह व्यवस्थापनासाठी फायदेशीर आहे.

तीळ बिया-
तीळ बियामध्ये प्रथिने, निरोगी चरबी, व्हिटॅमिन बी आणि अँटीऑक्सिडंट्स मुबलक प्रमाणात असतात. या बियांचे सेवन साखरेच्या पातळीचे नियंत्रण करण्यास, संधिवाताच्या वेदना कमी करण्यास आणि कोलेस्ट्रॉल कमी करण्यास मदत करते. त्यामुळे तीळ मधुमेह आणि सांधेदुखीच्या रुग्णांसाठी फारच फायदेशीर ठरतात.

B) सुकामेवा-
सुकामेव्यांमध्येही पोषणमूल्ये अत्यंत महत्त्वाची असतात. बदाम, अक्रोड, पिस्ते यांसारख्या सुकामेव्यांमध्ये मेंदूच्या कार्यक्षमतेला चालना देणारे, स्नायूंना बळकटी देणारे आणि शरीरातील चांगल्या कोलेस्ट्रॉलचे प्रमाण वाढवणारे घटक असतात. सुकामेवा भिजवून किंवा कच्चा खाल्ल्यास त्यातील पोषणतत्त्वांचे शोषण अधिक प्रभावी होते आणि पचनक्रिया सुधारते. बदाम स्मरणशक्तीसाठी आणि हाडे मजबूत करण्यासाठी उपयुक्त असतात. अक्रोड हे ओमेगा-३ फॅटी अ‍ॅसिड्स उत्तम स्रोत असून, मेंदूच्या विकासासाठी आणि स्नायूंच्या दुरुस्तीसाठी फायदेशीर आहे. पिस्ते प्रथिनांनी आणि अँटीऑक्सिडंट्सनी भरलेले असल्याने, ते शरीरातील चयापचय सुधारण्यास व सत्त्वशक्ती वाढवण्यास मदत करतात.

एकंदरीत, बीज आणि सुकामेवा हे निसर्गाने दिलेले अत्यंत अमूल्य पोषणमूल्यांनी भरलेले खाद्य घटक आहेत. दररोजच्या आहारात त्यांचा योग्य प्रमाणात समावेश केल्यास शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती वाढते, मेंदूची कार्यक्षमता सुधारते, पचनक्रिया बळकट होते आणि अनेक आजार टाळता येतात. मात्र काही लोकांना सुकामेवा किंवा बीजांशी अ‍ॅलर्जी असल्याने, अशा व्यक्तींनी वैद्यकीय सल्ल्याशिवाय त्यांचा वापर टाळावा. बीजांमध्ये असलेले फायबर, अँटीऑक्सिडंट्स, आणि पोषक तत्त्वे रक्तातील साखर नियंत्रित ठेवण्यास मदत करतात. ते इन्सुलिनच्या कार्यक्षमतेला सुधारतात आणि मधुमेहामुळे होणाऱ्या विविध गुंतागुंत टाळण्यास मदत करतात. म्हणून मधुमेह असलेल्या लोकांनी या बीजांचा आहारात नियमित समावेश करणे आवश्यक आहे.