आपले शरीर ही आपल्याला मिळालेली एक अनमोल भेट आहे. जन्मापासूनच त्याची रचना आपल्या गरजेनुसार तयार झालेली असते. आपल्या शरीराची जागा दुसरे कोणीही घेऊ शकत नाही. पण आपणच आपल्या सवयींमुळे त्यात चांगले किंवा वाईट बदल घडवू शकतो. काही वेळा आपण चुकीच्या सवयी लावून घेतो — जसे की चुकीचा आहार, व्यायामाचा अभाव, अपुरी झोप किंवा ताणतणाव — ज्यामुळे आपल्या शरीरावर वाईट परिणाम होतो. हळूहळू असे विकार तयार होतात.

विकार म्हणजे काय?
आपले शरीर नैसर्गिक पद्धतीने काम करत असते. उदाहरणार्थ, आपल्याला श्वास घ्यायला, अन्न पचवायला किंवा हृदय चालवायला विचार करावा लागत नाही — हे सर्व क्रिया आपोआप चालतात. पण जेव्हा या नैसर्गिक क्रियांमध्ये अडथळा येतो, आणि शरीर योग्य प्रकारे काम करणे थांबवते, तेव्हा त्याला विकार असे म्हणतात. जेव्हा शरीराचे एखादे काम नीट होत नाही, तेव्हा आपल्याला औषधं घ्यावी लागतात किंवा डॉक्टरांची मदत घ्यावी लागते. या अशा स्थितींना विकार म्हणतात. काही वेळा हे विकार इतके गंभीर होतात की शरीर त्याला स्वतःहून सुधारू शकत नाही, आणि मग त्याचं रूपांतर मोठ्या आजारांमध्ये होते. हे समजण्यासाठी एक उदाहरण पाहू — प्रत्येक घरात काही विशिष्ट गोष्टी असतात, जसे की स्वयंपाकघर, शौचालय, झोपायला जागा. जर घरात या गोष्टी नसतील, तर दैनंदिन गरजा पूर्ण करायला खूप अडचण येते. त्याचप्रमाणे, जर आपल्या शरीरात काही प्रणाली नीट काम करत नसेल, तर त्याला अतिरिक्त मेहनत घ्यावी लागते. हीच मेहनत पुढे जाऊन आपले आरोग्य बिघडवते आणि विकार निर्माण करते.

विकाराला प्रोत्साहन देणाऱ्या गोष्टी कोणत्या?
आपले दैनंदिन जीवन अनेक गोष्टींवर अवलंबून असते — जसे की संगत, टीव्ही आणि सोशल मीडिया, जाहिराती, कौटुंबिक सवयी आणि व्यसने. या गोष्टी थेट आपल्या आरोग्यावर परिणाम करतात.
उदाहरणार्थ, जर आपल्या मित्रमंडळात धुम्रपान करणारे असतील आणि त्यांच्या प्रभावामुळे तुम्हीही धुम्रपान करायला सुरुवात केली, तर ही सवय हळूहळू शरीरावर वाईट परिणाम करू लागते. दीर्घकाळ असे वर्तन केल्यास ते विकारांचे कारण ठरते. तसेच, जर तुमच्या घरात नेहमी तेलकट, तळलेले अन्न खाल्ले जात असेल किंवा चहा, कॉफीसारखे आम्लयुक्त पदार्थ दिवसातून अनेक वेळा घेतले जात असतील, तर त्याचा शरीरावर नकारात्मक परिणाम होतो. या सवयी सुरुवातीला सोप्या वाटतात, पण पुढे जाऊन त्या अनेक शारीरिक तक्रारी आणि विकारांना जन्म देतात. टीव्हीवरच्या आकर्षक जाहिराती, मित्रांची दबावाची वृत्ती किंवा कौटुंबिक सवयींमुळे आपण आरोग्याला हानी पोचवणारे निर्णय घेतो — आणि हेच विकृती व विकारांना प्रोत्साहन देतात.
आजच्या काळात दूरदर्शन आणि जाहिराती आपल्या जीवनात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत. या जाहिराती अनेकदा भेसळयुक्त वस्तू किंवा बाजारातील आकर्षक पण आरोग्यास हानिकारक अन्न घेण्यास आपल्याला प्रवृत्त करतात. आपण न सांगता त्यांच्यापासून प्रभावित होतो आणि अशा गोष्टी खरेदी करून आपल्या शरीरावर हळूहळू विकारांचे संकट आणतो. या प्रकारच्या वागणुकीवर मात करण्यासाठी आपल्याला योग्य ज्ञानाची गरज आहे. म्हणूनच या पुस्तकात काही मार्गदर्शक तत्त्वे सांगितली आहेत जी तुम्हाला स्वतःला समजून घेण्यास आणि योग्य निर्णय घ्यायला मदत करतील. लोक आरोग्याच्या फायद्यांकडे दुर्लक्ष करतात आणि अस्वास्थ्यकर अन्न खातात कारण त्यांना माहिती नसते की यामुळे भविष्यात समस्या उद्भवतील. जर तुम्हाला योग्य मार्गदर्शक तत्त्वे दिली गेली आणि तरीही तुम्ही तुमच्या जीवनात योग्य आरोग्यासाठी त्यांचे पालन करत नसाल, तर तुमचे अज्ञान तुमच्या आरोग्यासाठी मोठी समस्या बनेल तुम्हाला हे आता कळणार नाही पण भविष्यात तुम्हाला याचा पश्चाताप होणार आहे.

प्रज्ञापराध / Crime Against Wisdom
जेव्हा आपण शहाणपण विसरून चुकीच्या सवयी अंगीकारतो, तेव्हा आपण प्रज्ञापराध — म्हणजेच बुद्धीच्या विरोधात वागतो. अशा वागणुकीचा परिणाम थेट आपल्या शरीराच्या आत, पेशींच्या पातळीवर होतो. त्यामुळे शरीरातील होमिओस्टेसिस — म्हणजेच जीवनातील नैसर्गिक संतुलन — बिघडते. आपली जीवनशैली ऋतूंनुसार असायला हवी. प्रत्येक ऋतूत ज्या प्रकारचे अन्न नैसर्गिकरित्या उपलब्ध असते, तेच अन्न आपल्यासाठी योग्य असते. हंगामी अन्न सेवन केल्याने शरीराची अंतर्गत घड्याळ आणि जैविक गरजा संतुलित राहतात. तसेच, आपल्या शरीरातील पेशींना सुसंवाद — म्हणजेच योग्य निगा, पोषण आणि संतुलित सवयी — यांची गरज असते. अनेक पेशी एकत्र येऊन ऊतक तयार करतात आणि ऊती एकत्र होऊन अवयव बनतात. जेव्हा हा सुसंवाद बिघडतो, तेव्हा सुरुवातीला पेशींमध्ये सूक्ष्म पातळीवर बदल होतो. हळूहळू हे बदल ऊतींपर्यंत आणि मग अवयवांपर्यंत पोहोचतात, आणि तेच पुढे जाऊन विकारांचे कारण बनतात.
जर तुम्ही तुमच्या शरीरात जाणवणाऱ्या त्रासांकडे – जसे की थकवा, सर्दी, खोकला, ताप, पचनात अडचण – सहा महिन्यांपेक्षा जास्त काळ दुर्लक्ष करत असाल, तर हे तुमचं शरीर दीर्घकालीन आजारांकडे झुकत आहे, याचे लक्षण आहे. सर्दी, खोकला, ताप हे पाहता साधे वाटणारे विकार असले, तरी ते वारंवार होत असतील, तर ती एक चेतावणी असते – तुमचं शरीर तुमच्याकडे लक्ष वेधत आहे. पण आपण काय करतो? औषधं घेऊन त्यावर झाकण टाकतो आणि मूळ कारणाकडे दुर्लक्ष करतो. आपल्या जीवनशैलीतील चुकीच्या सवयी – जसं की चुकीचं अन्न, तणाव, विश्रांतीचा अभाव, व्यायामाचा अभाव – याकडे जर आपण सतत दुर्लक्ष करत राहिलो, तर हेच छोटे छोटे विकार हळूहळू मोठ्या जुनाट आजारांमध्ये (chronic diseases) बदलतात – मधुमेह, हाय ब्लड प्रेशर, थायरॉईड, सांधेदुखी, इत्यादी.

जेव्हा आपण देवाने घडवलेल्या नैसर्गिक शरीरव्यवस्थेच्या विरोधात वागतो, तेव्हा आपण अनाहूत आजार व विकारांना आमंत्रण देतो. उदाहरणार्थ, आपल्याला जेव्हा शरीरात वेदना होतात, तेव्हा त्या वेदनांचे मूळ कारण समजून घेण्याऐवजी आपण तात्पुरता उपाय म्हणून वेदनाशामक औषधं (पेन किलर्स) घेण्यास सुरुवात करतो. वास्तविक पाहता, वेदनाशामकांचा शोध अपघाती रुग्णांसाठी – शस्त्रक्रियेपूर्वी वेदना कमी करण्यासाठी आणि रुग्णाचं लक्ष विचलित करण्यासाठी करण्यात आला होता. परंतु आज, हे औषध अनेकजण अगदी साध्या वेदनांवरही वापरू लागले आहेत. जणू काही ती एक ‘कँडी’च झाली आहे. वेदनांचं खरे कारण शोधण्याऐवजी, लोक फक्त त्यावर झाकण घालतात. आजचा समाज त्वरित परिणाम मिळवण्यासाठी अधिक पैसे खर्च करायला तयार आहे, पण तोच समाज दीर्घकालीन निरोगीपणाच्या मुळाशी जाण्याची तयारी दाखवत नाही. वैद्यकीय व्यवस्था देखील सहज औषध देण्यात तत्पर आहे – कारण ती उपचारांपेक्षा औषधांवर अधिक भर देते. पण या प्रवृत्तीचा खरा परिणाम काय होतो? आपण औषधांवर अवलंबून होतो, त्यांचे गुलाम बनतो. ही आरोग्यसेवा प्रणाली आपल्याला खरी आरोग्यदृष्टी देण्याऐवजी आपल्या भीतीवर आधारित निर्णय घेण्यास प्रवृत्त करते – जणू काही औषधांशिवाय आपण असहाय्य आहोत.
हे समजून घेण्यासाठी, ५ डी प्रणाली समजून घेऊ.
१) विचलन (Deviation)
२) विकार (Disorder)
३) डॉक्टर (Doctor)
४) औषधे (Drugs)
५) मृत्यू (Death)
आपण आपल्या शरीराच्या कार्यप्रणालीत काहीतरी अनैसर्गिक अनुभवतो – उदा. श्वास घेण्यात त्रास, पचनात अडचण, डोकेदुखी, अंगदुखी – तेव्हा हा विचलनाचा (Deviation) पहिला टप्पा असतो. हे आपल्या शरीराकडून मिळालेलं संकेत असतं की काहीतरी बिघडत आहे. पण आपण काय करतो? त्या वेदनांपासून मुक्त होण्यासाठी लगेच एखादं औषध (Drug) घेतो – उदाहरणार्थ, डोके दुखल्यावर टॅब्लेट घेतली जाते. काही तासांनी ती वेदना कमी होते, पण नंतर ती वेदना पुन्हा शरीराच्या दुसऱ्या भागात प्रकट होते. आपण पुन्हा टॅब्लेट घेतो. हे चक्र सुरूच राहतं. अशा प्रकारे वेदनेचं मूळ कारण न शोधता त्यावर फक्त झाकण घातलं जातं. काही दिवसांत आपल्याला वाटू लागतं की आपल्या शरीरात काही गंभीर बिघाड आहे – इथे सुरू होतो विकार (Disorder). जेव्हा तुम्हाला जाणवतं की शरीरावरचं नियंत्रण सुटत चाललंय, तेव्हा तुम्ही डॉक्टरांकडे (Doctor) जाता. डॉक्टर तपासणी करतात आणि लक्षणांवर आधारित औषधं देतात. ही औषधं काही काळासाठी दिलासा देतात, पण विकाराचं मूळ कारण कायम राहतं. हा विकार दबवला जातो, पण नष्ट होत नाही – त्यामुळे काही काळानंतर तो दुसऱ्या स्वरूपात पुन्हा प्रकट होतो. अशा रीतीने तुम्ही पुन्हा औषधं घेता – आणि हळूहळू ही औषधं तुमच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनतात. शरीरात साइड इफेक्ट्स सुरू होतात. मूळ विकार वाढत जातो आणि त्याच्याबरोबर नवे विकारही जन्माला येतात. ही औषधाधारित जीवनशैली पुढे जुनाट आजारांमध्ये परिवर्तित होते – जसं की मधुमेह, उच्च रक्तदाब, संधिवात – जे पूर्णपणे बरे न होता फक्त नियंत्रित केले जातात. यानंतर तुम्हाला आयुष्यभर औषधांवर अवलंबून राहावं लागतं. शेवटी, शरीर नैसर्गिकरित्या बरे होण्याची क्षमता हरवते. दीर्घकालीन औषध सेवन, वाढते साइड इफेक्ट्स, मानसिक आणि शारीरिक थकवा… हे सर्व तुम्हाला हळूहळू वेदनादायक मृत्यू (Death) च्या दिशेने नेतात.

“औषधं फक्त आजार दडवतात, पण शहाणपण आणि बदलच त्याला मुळातून हटवतात त्यामुळे स्वतःला समजून घेणं आणि बदल करणं हीच खरी आरोग्याची गुरुकिल्ली आहे.”